Speurzone wandelroute Tilburg

Routeverhaal

• Polygonale loods: 
  Een van de opvallendste gebouwen op het terrein is de polygonale loods met de draaischijf. Polygonaal betekent veelhoekig en het gebouw is zo opgezet dat de locomotieven vanaf de draaischijf door één van de 6 deuren naar binnen konden rijden of worden doorgeleid naar een van de grote werkplaatsen verderop In de Spoorzone. De loods is in 1937 gebouwd als werkplaats voor kleine herstellingen en als aanvulling op de locomotievenhal. De elektrische aangedreven draaischijf is ouder en werd in 1929 geplaatst. Deze verving toen een oudere en kleinere draaischijf die het niet meer voldeed, omdat de locomotieven steeds zwaarder werden. De huidige draaischijf heeft een doorsnede van 20 meter en een draagvermogen van 150 ton. De gevels van de polygonale loods bestaan uit stalen vakwerken opgevuld met veel glas en gele bakstenen. De sobere vormgeving is kenmerkend voor de moderne architectuur van de jaren 30. In de hal bevinden ze zich nog de oorspronkelijke smeerpunten en een kraanbaan uit 1938. Het geheel van loods en draaischijf is een gemeentelijk monument en is uniek voor Nederland.
• Houtloods Tilburg:
  De houtloods uit 1867 is het oudste nog bestaande gebouw van de voormalige NS werkplaats. Zoals de naam al zegt, werd hier hout opgeslagen en gedroogd. De opening in de gevel waren oorspronkelijk voorzien van deuren die gedeeltelijk waren uitgevoerd in houten latwerk om te zorgen voor een goede ventilatie. In 1937 werd de loods omgebouwd tot magazijn. Vanaf 1993 mocht de hobbyclub van het NS personeel het pand gebruiken. De gevels met rode bakstenen zijn versierd met iets uitspringende vlakken en met bovenin de Nobel waardige topgevel met een klemmende tandlijst. De houten kapconstructie van de loods is oorspronkelijk en is de enige nog op het terrein. Met de latere gebouwen werden hiervoor gietijzer of staal gebruikt in combinatie met de oorspronkelijke functie en de kenmerkende architectuur. Uit de beginperiode van de staatsspoorwegen heeft de houtloods een hoge cultuur en architectuurhistorische waarde. Aan de oostzijde van het gebouw ligt een spoor met een karakteristieke kraan. Deze kraan hoorde bij het gesloopte gebouw 44 en werd gebruikt voor de aan- en afvoer van Assen wielen wielbanden en wielstellen.
• Stoomketelfabriek Deprez: 
  Met de bakstenen voorgevel de bijzondere snelle draagconstructie en het sheddak lijkt de stoomketel fabriek In de lange Nieuwstraat sterk op de nabij gelegen gebouwen van de NS werkplaats. Toch maakte het daar oorspronkelijk geen deel van uit. Het gebouw werd in 1878 opgetrokken als ijzergieterij van de firma Klep van Veldhoven. Deze leverde onder meer in 1880 de 5 armige en gaslantaarns voor het toenmalige Stationsplein. In 1884 begonnen de broers Joel en Sesam Deprez hier in de stoomketelfabriek. Het ging de broers voor de wind en in 1902 bouwden ze verderop In de Lange Nieuwstraat, een imposant dubbel Herenhuis: Villa Anna en Casa Cara. Dit herenhuis is een rijksmonument met een bijzondere mix van stijlen. In 1924 nam de NS werkplaats de ketelmakerij en ijzergieterij van de broers Deprez over. Het fabriekspand wisselde daarna nog enkele keren van eigenaar. In 1960 werd de gemeente Tilburg eigenaar en in 1984 kocht de NS het weer terug met de bedoeling het uit te breiden. In plaats daarvan is een deel van het Deprez complex later gesloten. De stoomketel fabriek werd in 2008 een gemeentelijk monument. Dit monumentale pand is in 2010 volledig gerestaureerd en verbouwd tot een multifunctioneel kantoorpand. Van binnen heeft het gebouw een industriële uitstraling en zijn moderne en oude architectuur samengebracht onder het klassieke zaagtand dak. Het Deprez gebouw was na jaren van leegstand het eerste gebouw dat een nieuwe bestemming kreeg in de Spoorzone. Architectenbureaus en andere ondernemers uit de creatieve industrie vonden hier hun plek. 
• Ketelhuis: 
  Dit gebouw was lange tijd de krachtcentrale voor de NS werkplaats. Het omvatte energiekamer met hoog- en laagspanningsruimte en het feitelijke ketelhuis. In kolen gestookte ketels werden stoom opgewekt voor verwarming en voor de aandrijving van machines. Via leidingen stond het ketelhuis in verbinding met andere gebouwen. Later zijn de kolen gestookte ketels omgebouwd tot gasgestookte. Het ketelhuis stamt uit 1946. Een jaar later werd tegen de noordzijde een code bunker gebouwd. Deze had muren van 50 cm dik met een toegangspoort aan de noordkant. Een kraan vervoerde de kolen uit de bunker naar het ketelhuis. Deze kolen bunker is gesloopt, maar de dikke wand is nog wel aanwezig. In zijn architectuur is dit gebouw typerend voor de periode van de wederopbouw van direct na de Tweede Wereldoorlog. De draagconstructie van het geheel bestaat uit stalen kolommen en liggers. De gevels zijn opgetrokken in baksteen met een betonnen kroonlijst en de ramen worden omlijst door beton. De gemeente Tilburg heeft het ketelhuis in de verkoop gezet en zoekt ondernemers of ondernemende instellingen die het gebouw een passende invulling geven. Architecten van het Tilburgse Bureau 013 deden al wat vingeroefeningen voor een nieuwe uitstraling van het pand. Links en rechts van het ketelhuis is ruimte voor woningbouw. Aan deze noordkant van de burgemeester Brokxlaan kunnen particulieren opdrachtgevers een kavel kopen en een droomhuis bouwen.
• Wagenwerkplaats Tilburg: 
  Dit gebouw is in 1891 gebouwd als uitbreiding op de eerste wagenwerkplaats uit 1868. Het gebouw van 86 m lang en 64 m breed, het is gemaakt van baksteen. Het heeft in sheddak met 16 zaagtanden en een platdak aan de noordzijde. Bij oud medewerkers van de NS werkplaats staat deze wagenmakerij vooral bekend als een bankwerkerij waar onderdelen werden hersteld. In het recente verleden werd hier dus geen complete wagons en rijtuigen meer gemaakt. In 1892 verhuizen, door een reorganisatie bij de staatsspoorwegen, de activiteiten van deze werkplaats naar het Limburgse Blerick. Daar zouden voortaan de vrachtwagens gerealiseerd worden. In Blerick verrees in datzelfde jaar een kopie van de Tilburgse Wagenmakerij. Deze industriële hal met bijna 90 gietijzeren kolommen en houten sheddaken is te huur voor allerlei evenementen. De ruimte leent zich bij uitstek voor lifestyle markten zoals de Swan Market. Ook vond hier de Smaak Karavaan plaats, een culinair evenement met mobiele keukens. Ook het innovatieve kindervakantiewerk Summerwise strijkt neer in dit gebouw. Tijdens festival Mundial is de wagenmakerij een van de belangrijke poppodia.
• Koepelhal: 
  De koepelhal is in 1902 gebouwd als derde wagenmakerij. In de Spoorzone is het een eyecatcher door het koepelvormige dak van 11 m hoog en doordat het gebouw direct vanaf het NS plein altijd goed zichtbaar was. Tot 1941 stond ten Oosten van de koepelhal nog de ruim 100 m lange wielenbanden werkplaats. Door het gebruik van knieboogspanten en V-liggers ontstond een voor die tijd unieke vrije vloer van 90 m lang en 24 m breed. De kapconstructie vertoont grote overeenkomsten met de oude perron overkappingen van het station in 's-Hertogenbosch. Dankzij het rolwagenspoor in de lengterichting van het gebouw konden wagons overdwars worden binnengereden. Direct na de Tweede Wereldoorlog diende de Koepelhal een aantal jaren als theaterzaal. Sterartiesten als Toon Hermans, Rita Corita en Willy Alberti traden er op. Tot 2011 was de hal het hoofdmagazijn van de NS-Werkplaats. Deze oude fabriekshal met een rijk verleden is omgebouwd tot 1 unieke evenementenlocatie waar je met de ruim 2500 bezoekers terecht kunt. Sinds 2011 vindt hier een grote diversiteit en activiteiten plaats: van Oktoberfest tot kunstmanifestatie en van bruidsbeurs tot circusvoorstelling.
• Hall of Fame: 
  Samen met de Draaierij werd in 1868 de wagenwerkplaats gebouwd. Dit gebouw was bijna 100 m lang en had een breedte van 62 m. De oorspronkelijke constructie met de gietijzeren kolommen die het dak dragen, is nog intact. De kapconstructie bestaat uit houten spanten met gietijzeren verbindingsstukken. De werkplaats bestond uit 3 ruimtes. Oorspronkelijk was dit een transversale werkplaats waarin de wagons en rijtuigen op rolwagens of het dwars naar binnen werden gereden voor onderhoud en reparaties. De werkplaats bestond uit 3 ruimtes. Oorspronkelijk was dit een transversale werkplaats waarin de wagons en rijtuigen op rolwagens naar binnen werden gereden voor onderhoud en reparaties. In 1871 kwam er een kleine uitbreiding voor in schilders afdeling. In 1960 zijn de rondbogen en de keldervensters aan de zuidkant dichtgemetseld. De wagenwerkplaats was toen in gebruik als magazijn. Later kreeg gebouw 90 de functie van gereedschapmakerij, waar het kapotte gereedschap van alle NS werkplaatsen in heel Nederland werd gerepareerd. In dit gebouw bevindt zich nu de Hall of Fame. Dit is een jongerencentrum met een skatepark, een theater en oefenruimtes. Jongeren ontwierpen en bouwden bijna alles zelf. Nu organiseren zij hier workshops, tentoonstellingen, theaterproducties en dansavonden. De Hall of Fame wordt gezien als pionier in een nieuw stuk Tilburg. De jongerencultuur bracht de eerste levendigheid In het centrale deel van de Spoorzone.
• Zadelmakerij - Gebouw 88:
  Gebouw 88 in gebouw 79 bestaan voor een deel uit oorspronkelijke draaierij uit 1868. In 1913 werd een stuk van het draaierij, dat toen in gebruik was als houtzagerij, omgebouwd tot zadelmakerij. Dat gebouw heet nu gebouw 88, de getoogde vensters en gietijzer ruimte zijn er ondereen zaterdags zijn hier nog oorspronkelijk. De hoofdvorm van het oude gebouw is daarmee nog aanwezig. De buitengevels zijn nog oorspronkelijk, maar zijn niet ongewijzigd gebleven. Uit tekeningen die dateren van 1913 blijkt dat de oorspronkelijke draaierij grondig is verbouwd. Oorspronkelijk was de houtzagerij in onderdeel van de draaierij. Dit deel werd ontmanteld en verhoogd met twee verdiepingen. De begane grond bleef uiteindelijk in gebruik als houtzagerij. De twee verdiepingen gingen dienst doen als zadelmakerij. Uit de zadelmakerij kwamen alle producten die van leer waren gemaakt, zoals de bekleding van zitbanken en buffers. Buffers waren de leren stootkussens gevuld met paardenhaar, die dienden als schokdempers tussen de wagons en locomotieven. In 1976 deden de eerste verdieping en de zolderverdieping van de voormalige zadelmakerij dienst als kantoorruimte. Op de begane grond van gebouw 88 is tegenwoordig Midpoint Centre for Social Innovation gevestigd. Deze coöperatie van gelijkgestemden dient als permanente aanjager voor social Innovation In de regio en daarbuiten. Het is een broedplaats van ondernemerschap en innovatie met als ultiem doel het creëren van maatschappelijke en economische waarde. Je vindt er flexwerkplekken, ontmoetingsruimtes en innovatie kennis. Ook is het gebouw te huur voor evenementen, diners en presentaties. Op de bovengelegen verdiepingen bevinden zich allerlei bedrijven uit de creatieve industrie, zoals een fotostudio, een marketingbureau, een bloemenatelier en een zonnepaneel bedrijf.
• Draaierij: 
  Op deze plek stonden de verschillende machines waarop in eigen beheer treinonderdelen werden gemaakt. Gebouw 79 behoort tot één van de oudste nog bestaande gebouwen op het terrein en de gevel aan de noordkant is nog oorspronkelijk. De Draaierij lag tussen de locomotiefhal en de wagenmakerij en bediende beide. Generaties Tilburgers maakten hier onderdelen voor locomotieven en wagons. Rond 1905 werkten er ongeveer 150 man aan allerlei soorten draaischijf, boor en freesmachines. Het 107 m lange gebouw had als bijnaam de Heuvelstraat. Deze bijnaam ontstond doordat de directie op de eerste verdieping van gebouw 88 huisvesten. Iedere werknemer die daar moest zijn voor een bespreking of andere zaken, kwam via gebouw 79.
  
• Voormalig Verensmederij en Bankwerkerij:
  Dit gebouw bestaat uit de bankwerkerij uit 1874 en de verensmederij uit 1902. De verensmederij is nog in authentieke staat en is kenmerkend voor de NS werkplaats. Dit gebouw heeft muren van baksteen, een zadeldak en een rond venster in de geveltop met veel siermetselwerk. In de bankwerkerij werden onderdelen hersteld. Dit gebouw bestaat uit de bankwerkerij uit 1874 en de verensmederij uit 1902. De verensmederij is nog in authentieke staat en is kenmerkend voor de NS werkplaats. Dit gebouw heeft muren van baksteen, een zadeldak en een rond venster in de geveltop met veel siermetselwerk. In de bankwerkerij werden onderdelen hersteld. De gebouwen huisvestten toen de zeefdruk afdeling de timmerwinkel, de facilitaire dienst en de vakschool. De vakschool leverde per jaar ongeveer 15 medewerkers op die tot elektrische en mechanische monteurs waren opgeleid. Dit herinnert eraan dat de NS werkplaats niet alleen een bedrijf was, maar ook een opleidingsplek voor nieuwe werknemers.
• Koperslagerij - Boemel Tilburg: 
  In dit gebouw werden de koperslagerij werkzaamheden voor wielbanden en de metaalgieterij ondergebracht. Dit gebouw werd opgeleverd in 1870. Op deze plek werden platen tot stoomketels voor locomotieven geklopt. Er stonden ook boor, draai, schaaf, frees en slaapbanken opgesteld om koper en brons te bewerken. Het gebouw had doorgangen naar de noord- en zuidkant, die toegang gaven aan een binnenplaats waarop oorspronkelijk ook een draaischijf was, zoals bij de Polygonale Loods. Hoewel de doorgangen inmiddels zijn gedicht met ramen en stalen frames, zijn de sporen ervan goed te zien in de brede gedoogde vorm boven de ramen en de hardstenen damstenen, waarin de scharnieren van de deuren zich bevonden. Een deel van de koperslagerij is in of kort na 1960 gesloopt. Op de plaats van het gesloopte deel werd in 1962 een nieuw medisch centrum gebouwd. Blijmakerij Boemel 76 is een Tilburgs Community Center en lowbudget theater. Met de naam Boemel wordt op ludieke wijze verwezen naar het bijzondere pand in de Spoorzone en met 76 naar het nummer op de gevel. In 2014 opende deze bruisende bron voor cultuur, ondernemers, onderwijs en kunstenaars haar deuren. Sinds die tijd is er wekelijks een rijk gevuld programma. Van Tango Salon tot Jeugdorkest en van singer songwriters tot improvisatietheater.
• LocHal: 
  Dit is een van de meest indrukwekkende gebouwen in de Spoorzone. In deze meer dan 18 m hoge loods werden locomotieven gerepareerd. Het gebouw uit 1932 bestaat uit 3 delen: het rolwagenspoor, de stelplaats en de ketelreparatiewerkplaats. Net als de Polygonale Loods dateert dit gebouw uit de Tweede bouwfase van de NS werkplaats. Kenmerkend daarvoor is het gebruik van de meest moderne constructies en materialen zoals glas en staal, waardoor grote ruimtes met veel licht mogelijk werden. Op zogenaamde rolwagens werd de locomotieven overdwars naar binnen gereden in de oostzijde van de hal. De rolwagen maakte het mogelijk de locomotieven zijdelings te rangeren. Dat gebeurde vroeger met mankrachten. Daarna werden de locomotieven in het midden van de hal op een zogenaamde werkstand gezet. De stelplaats heeft 14 van deze werkstanden. Onder sommige daarvan bevond zich een put, zodat de monteurs ook goed bij die onderstellen konden. De ketelreparatiewerkplaats ging later dienst doen als het draaistelafdeling in het magazijn in kleedruimte. Aan de binnenkant van de dakconstructie zijn nog resten te zien van Duits afweergeschut uit de Tweede Wereldoorlog.